ارزیابی نقش لندفرمهای کواترنر در آمایش سرزمین با تاکید بر مواریث یخچالی(مطالعه موردی حوضه صفاشهر استان فارس)

چکیده: کنترل تغییرات و تعادل بخشی به سیستم های محیطی در مقیاس های جهانی، منطقه ای و ناحیه ای از مهمترین اهداف جغرافیای کاربردی محسوب می گردد. ژئومورفولوژی کاربردی نیزبه عنوان یک علم بین رشته ای با موقعیت خود در زیرمجموعه جغرافیای طبیعی و جغرافیا معیار هایی را مورد توجه قرار می دهد که بر اساس آن متعادل ساختن لندفرم ها به عنوان بسترکلیه فعالیت های انسانی از مهمترین اولویت ها بر شمرده می شوند. در شکل یابی و پردازش نهایی سطوح ظاهری زمین، کواترنر علیرغم دوره کوتاه خود سهم عمده ای را در آراستگی بسترهای اخیر بر عهده داشته است. در واقع دوران چهارم زمین شناسی وارث تمامی رخداد هایی است که بر سرنوشت چند میلیارد ساله زمین حادث شده است. عملکرد گسترده یخچال های طبیعی و ظهور انسان به عنوان دو رویداد اساسی از وجوه بارز کواترنر محسوب می گردد. هرچند در بسیاری از مناطق بدلیل تغییرات اقلیمی، یخچالها از جولان خود باز ایستاده اند، لیکن این واقعیت انکار ناپذیری است که آثار و فرمهای باقیمانده ازآنها در بسیاری از موارد پایگاه ها و امکانات بهره برداری انسانی را تحت تاثیر خود قرار داده است. بدینسان در تحقیق حاضر که پایه های تئوریک ان بر مبنای تحلیل سیستم های ارضی به منظور استنباط قابلیت ها و محدودیت های محیطی بنیاد نهاده شده ، روابط انسان با لند فرمهای حاصل از رفتارهای حرکتی یخ و یخچال در منطقه صفاشهر در ضلع شمالی استان فارس با ارتفاع متوسط 2488 متر به چالش کشیده شده است. تحلیل پیشینه اقلیمی این منطقه نشان می دهد که دمای عصر یخ 8 درجه کمتر از 3/10 متوسط سالانه حال حاضر بوده و میزان بارش نیز تا حد دو برابر 318 میلی متر ریزشهای فعلی افزایش داشته است. بنابر این حداقل سطوح بالاتر از 2500 متری آن می توانسته اند متحمل انباشتگی های گسترده یخ و برف در طی زمان های متمادی باشد. شناسایی 94 سیرک کوچک و بزرگ، 5 معبر یخچالی، سطوح بشدت بریده شده مخروط افکنه ها به همراه مستنداتی که از گرانولومتری رسوبات بدست آمده ، از مهمترین مظاهر چنین نوساناتی دراقلیم دیرینه صفاشهر محسوب می گردند. معابر یخچالی در مسیر های حرکتی خود توانسته اند بستر مارنی یک دریاچه فروپاشیده متعلق به مرحله بین یخچالی میندل و گونز را بریده و علیرغم بازدارندگی سطح رسوبی مارنی با مساحت 787 کیلومتر مربع جهت دستیابی به منابع آب، بستر مناسبی را جهت فعالیت های کشاورزی و استقرار سکونت گاه ها فراهم آورند. این معابر در حال حاضر به عنوان بستر بنیادهای بزرگ زراعی و ساختار سکونتگاهی صفاشهر محسوب می شوند. حیات اقتصادی63 درصد از سکونتگاه ها با در برداشتن 42 درصد از جمعیت این حوضه کاملا وابسته به جنس و فرم بسترهایی می باشد که زیر ساخت اولیه آن توسط روندهای سایشی یخ در کواترنر فراهم شده است. آنالیز 22 نمونه آب، 30 نمونه خاک سطحی، تشریح 9 پروفیل خاک به همراه ارزیابی مشخصات فرمها قابلیت های متفاوت سطوح ارضی را از لحاظ بهره برداری مشخص می سازد. مساحی سطوح زراعی صفاشهر در واحد های ارضی قابل بهره برداری نشانگر این نکته اساسی است که ناتعادلی های ناشی از تنوع فرم و جنس بخصوص در سطح معابر یخچالی مجموعه ای از آشفتگی های مناسبات بهره برداری را بدنبال داشته است. شکل رایج این مناسبات شامل پراکندگی شدید قطعات زراعی در 25289 قطعه زراعی در قلمرو مالکیت 3848 زارع، بایر ماندن اراضی قابل کشت، بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی در واحد ارضی دشت آبرفتی و درمجموع تشدید عدم تعادل موجود توسط فعالیت های انسانی است. شرایط فوق به سیستم های اقتصادی- اجتماعی موجود منتقل شده و پیامد هایی همچون مهاجرت و رشد منفی جمعیت در پاره ای از روستاها را بدنبال داشته است. کنترل منابع آب سطحی، تغییر در سیستم های بهره برداری از منابع آب، تسطیح اراضی و تغییرات اساسی در مناسبات مالکیت به همراه بالا بردن سطح دانش فنی جامعه زراعی موجود از مهمترین الزامات توسعه و عمران منطقه ای صفاشهر در جهت تعادل بخشی به مناسبات انسان و محیط می باشد. سطح نامتعادل معابر یخچالی به عنوان نخستین اولویت کنترل تغییرات در جهت تعادل بخشی منطقه ای در نظر گرفته شده است.